A | B | C | Ç | D | E | F | G | H | I | İ | K | L | M | N | O | Ö | P | R | S | Ş | T | U | Ü | V | Y | Z
Sanlav – İslâmiyet öncesi Şamanlık döneminde kullanılan öz Türkçe bir kelimedir. Şamanlık
döneminde her köyün ya da kabîlenin bir “saygın kişisi” vardı.
Sanlav, içinde bulunduğu topluluğun “saygın kişisi” sıfatıyla davranır ve kararlar verirdi. Bu
kararlar idari ve siyasi kararlar olmayıp tamamen töresel davranışların düzeni ile ilgiliydi. Bu
bağlamda sanlav, köyde ya da kabîlede doğan çocukların ergenlik çağına kadar taşıyacakları ilk
isimlerini verirdi.
Saray – Siyasi veya dinî liderlerin ikâmet ettiği büyük ve gösterişli yapı. Saray sözcüğü Türkçeye
Farsça seray sözcüğünden geçmiştir. Söylence ve masallarda sık sık rastlanan ihtişamlı
binalardır.
Sarkan – Türk, Altay ve Macar mitolojisinde Ejderha
Tanrısı. Sarhan şeklinde de söylenir. Sarıkan Han, Şarıhan
(Şaruhan) veya Sarık Han olarak da bilinir. Ejderhaları
yönetir. Elinde bakır bir değnekle yeraltının dokuzuncu
katında yaşar. Macar mitolojisindeki ejderhanın adı
Sarkany’dır. Ayrıca bu sözcük, Orta Asya Şamanizminde
bir ayağı diğerinden kısa olarak tasvir edilen bir putun
adıdır.
Sarığ (Sarı, Sarık, Şaru, Şaruğ) Han – Ejderha Tanrısı. Ejderhaları yönetir. Elinde bakır bir
değnekle yeraltının dokuzuncu katında yaşar. Mascar mitolojisindeki ejderhanın adı Sarkany
(Sarkan)’dır. Orta Asya Şamanizminde bir ayağı diğerinden kısa olarak tasvir edilen bir putun
adıdır. Sarı renk yeşil ile birlikte ejderhaları simgeler. Sarı Ana adlı evliyâ kadın ile de bağlantılı
görünmektedir.
Satanay (Sätänay) Hanım – Türk, Kafkas ve Nart
mitolojilerinde söylencesel hanım. Seteney olarak da
bilinir. Karaçay-Malkar halkıyla iç içe geçmiş olan
Nartların destanlarında bu halkın anaları olarak kabul
edilir. Güzelliğin ve bilgeliğin sembolüdür. O, Nartların
lideri Örüzmek’in karısıdır. Babası Güneş’tir ve annesi
Ay’dır. Doğaüstü güçlere ve sihirlere sahiptir. Prenses
anlamına gelen Biyçe unvanını taşımaktadır. Satanay
Biyçe gelecekten haber verir, istediği insanın veya
hayvanın şekline girebilir. Nart destanlarında Satanay
Biyçe ile Örüzmek’in mutlu bir hayat yaşadıkları anlatılır.
Nartları düştükleri sıkıntılı durumlardan keskin zekâsıyla
kurtarmayı başaran Satanay, kocası Örüzmek’e de zor
anlarında yardımcı olur. Nartlar Satanay’a danışmadan hiç
bir işe kalkışmazlar.
Satılay Hanım – Türk ve Altay mitolojisinde Fesat Tanrıçası. Ruh hastalıklarına ve intiharlara
sebebiyet verir. Çaresiz, umutsuz insanları intihar etmeleri için kandırır. Kötülüklere neden olur.
Uzun ve dağınık saçları vardır. Görüntüsü ürperticidir. Çıplak ayakları ile sessizce gezer.
Gönderdiği kötü ruhların musallat olduğu kişiler aymazlığa ve kendini bilmezliğe düşerler.
Uslarını doğru kullanamazlar.
Saya (veya Sayagan) – Türk ve Altay halk kültüründe Bereket Töreni. Hayvancılıkla uğraşan
toplumların bereketi artırmak için düzenledikleri bir törendir. Bu bayramın koruyucu ruhu olan
Saya Han adına düzenlenir. Oyunu yürüten kişiye Sayacı denir. Koyunlar doğurmaya
başladığında çobanlar köy köy ev ev gezip saya toplarlar. Sayacılar keçi derisine bürünürler. Saya
adı verilen goşalar (maniler) okurlar. Saya Han ile ilişkili bir törendir. Ayrıca otlak, mera gibi
anlamları da bulunur.
Saya Han – Türk ve Altay mitolojisinde Sürü Tanrısı. Çaya Han veya Taya Han olarak da bilinir.
Moğollar Zaya Han veya Yaya Han derler. Sürüyü her tür beladan ve kötülükten korur. Mal ve
büyükbaş hayvanları kollayıp, gözetir. Bu tanrıya bağlı Zayaçılar
(Zayagçılar/Çayaçılar/Çayakçılar/Tayaçılar) adlı ruhlar bulunur ve yeryüzüne bereket götürür.
Adına Saya töreni yapılır. Altaylılar ve Yakutlar (bu gün bile) kurban olarak kestikleri atın derisini
uzun bir sırığa geçirip tıpkı at şekline sokarak asarlar. Bu kurban törenine Tayılga/Hayılga
(Tayıg/Tayığ/Tayalga/Taylagan) adı verilir. Töreni yöneten yaşlıya ise Tayığçı denir.
Sazakan – Türk ve Altay halk inancında ve mitolojisinde Kasırga Cini. Yaz mevsiminde bulutların
arasında dolaşır. Baharda yağmurdan önce ortaya çıkar. Ejderhaya benzeyen kocaman bir
varlıktır. Budaklı boynuzları vardır. Hiç beklenmedik bir kar fırtınası ve tipi bastırırsa veya aniden
sağanak yağmur başlarsa “Sazakan Oynuyor” denilir. Yağmuru güçlendirir, şimşeğin daha
şiddetli çakmasına neden olur. Çok fazla oynarsa ağaçlar kökünden sökülür, evler yıkılır. Sonra
yerin altına girip kaybolur. Girdiği yerde derin bir çukur oluşur.
Sehen Han – Türk, Moğol ve Altay mitolojisinde Bilgelik Tanrısı. Bilgeliği ve öğreticiliği temsil
eder. İnsanlara öğütler verir ve geçmişte yaşanan olayları anlatır.
Semeni – Türk halk kültüründe Yaşam Otu. Kosa Töreni’nin son gününde Semeni (Sem/Som) adı
verilen bir tören yapılır. Som aynı zamanda Yula denilen ruhun koruyucusudur. Semeni bazı
yörelerde aynı zamanda bir çeşit helva olup, pişirildikten sonra Nevruz gecesi bir kısmı suya
bırakılır.1 Pişirilmesi ve toplu olarak yapılmasına çocuklu bir kadın önderlik eder. Kadınlar kazan
başında şarkı söyleyip dans ederler. Ayrıca ölü törenlerinde de misafirlere dağıtılması, aslında
yeniden dirilişle olan bağlantısını ortaya koymaktadır. Sümerlerdeki ölümsüzlük otu bu kavramla
ilintilidir. Bir kaba konularak ıslatılan buğdayların yeşermesi sonucu oluşan ve etrafına kırmızı
kurdele bağlanan bir demettir. Toprağın yeşermesinin sembolüdür.
Sırma Hatun – Türk ve Altay mitolojisinde söylencesel kadın. Güzel kadın motifini simgeler.
Yanında Kırk kızdan oluşan dilberleri vardır. Adı, Boyu Uzun Burla Hatun ve Saçı Uzun Sırma
Hatun şeklinde (başka bir karakterle birlikte) söylencelerde geçer. Güzel kadın anlayışı Türk
söylencelerinde şöyle ifâde edilir: Rüzgârda saz gibi sallanan, ipek saçlı, samur saçlı, saçı üç
örgülü, saçları belik belik, al yanaklı, su gibi duru yüzlü, kuğu gibi uzun boyunlu, ince belli, selvi
boylu…
Simge – Sembol. Mitolojinin vazgeçilmez unsurları simgelerdir. En önemli simgeler sayılar,
renkler, hayvanlar olarak ele alınabilir.
So Han – Türk, Moğol ve Altay mitolojisinde Karanlık Tanrısı. Yeraltında yaşar, Yo Han’ın
oğludur.
Sogto Han – Türk, Moğol ve Altay mitolojisinde Kuzey Tanrısı. 77 Kuzey Tanrısının başıdır.
Budizmin etkisiyle ikincil yön Batı olarak değil Kuzey olarak yer almış olmalıdır. Hüherdey Han ve
Hültey Hanım adlı iki fırtına tanrısının da babasıdır. İlk insan olan Sogotoh’u da akla getirir.
Sosruko – Kuzey Kafkasya destanlarının en ünlü ve en yaygın mitolojik kahramanı. Sosrıka, her
çağda, her dönemde Nart destanlarının bilinen kahramanıdır.
Söylence (veya Söylenç) ya da Efsâne – Gerçekten olmuş gibi kuşaktan kuşağa aktarılan
öykülerdir.
Söylenti veya Söylen – Rivâyet. Herhangi bir olayın olduğuna dair, toplumda anlatılagelen ama
kesin olarak doğrulanmamış haber. Yazılı olmayan çağlara ait anlatıların korunma ve aktarılma
biçimidir.
Sınaka – Atasözü. Bir cümle halinde yargı bildiren ve genelde neden sonuç ilişkisine dayalı
olarak, toplumsal bir öğüt vermeyi amaçlayan söz dizisi. Sınanmış ve doğrulanmış olan
demektir.
Söğök İyesi – Türk ve Altay halk inancında mezarlığın koruyucu ruhu. Gur İyesi veya Gömüt İyesi
olarak da bilinir. Ölenlerin ruhlarını cinlerden korurlar. Onların nasıl bir kılıkta olduğunu genelde
kimse bilemez. Mezarlara saygısızlık gösteren insanlara musallat olu, başlarına felaket getirirler
ve bu insanların yatağa düştükten sonra öleceklerine inanılır. Mezarlıkta yaşayan iyelerin
huzurunu bozmamak için, mezarlıklarda saygılı olunmalıdır. Ayrıca mezarlıkta uyumak ve yemek
yemek iyi değildir ve Güneş battığı zaman da mezarlığa girilmemelidir.
Su Ana – Türk, Tatar ve Altay mitolojilerinde Su Tanrıçası. Değişik Türk dillerinde Suv (Sub, Suğ,
Sıv) Ana olarak da bilinir. Moğollar Usan (Uhan) Ece olarak adlandırırlar.
Su Ata – Türk, Tatar ve Altay mitolojisinde Su Tanrısı. Değişik Türk dillerinde Suv (Sub, Suğ, Sıv)
Ata olarak da bilinir. Moğollar Usan (Uhan) Etseg olarak adlandırırlar.
Su İyesi – Türk, Tatar ve Altay mitolojisinde suyun koruyucu ruhu. Değişik Türk dillerinde Suv
(Sub, Suğ, Sıv) İyesi olarak da bilinir. Moğollar Usan (Uhan) Ezen olarak adlandırırlar.
Sulukun Han – Türk ve Altay mitolojisinde Yeraltı Kralı. Sülükün Han olarak da bilinir. İlk insanın
oğlu olarak kabul edilir. Ruhu yeraltına gidip oradaki Denizi yönetmeye başlamıştır. Sular
altındaki saltanata hükmeder. Sayısız sürüsü vardır. Yeniyılda (Nevruzda) yeryüzüne çıkar.
Gelecek yılda neler olacağını bilir. İnsana benzer, kısa boylu ve kaşsızdır. Kendisine bağlı,
Sulukunlar adı verilen ruhlar vardır.
Sus Hanım – Türk ve Altay mitolojisinde Yağmur Tanrıçası. Sut (Süt) Hanım olarak da bilinir.
Geceleri köylerin etrafında dolanıp kontrol eder. Kendisinden yağmur istenilir. Süyüt (Süt) Kazan
adlı yağmur dileme merasimi onun adına gerçekleştirilir.
Susulu – Türk ve Altay mitolojilerinde ve masallarında Denizkızı. Susılı veya Susuna (Susona)
olarak da söylenir. Sukızı veya Suvkıs da denir. Denizde yaşayan çok güzel dişi varlıklardır.
Kuyruğu balığınki gibidir. Nerdeyse tüm Dünya mitolojilerinin ortak figürlerinden biridir. Çok
güzel bir kız görünümündedir. Cinsel çağrışımları bulunur. Deniz kıyılarındaki kayalıklarda şarkı
söyler. Balığınki gibi bir kuyruğu vardır. Sudan dışarı çıkınca ya ölür ya da kuyruğu ayaklara
dönüşür ve insan olur. Macarlar Sellö (Sellök) adı verirler ve Sel köküyle bağlantılı olabilir.
Suvolta Hanım – Türk ve Altay mitolojisinde Yaşam Tanrıçası. Suğolta Hanım da denir. Yaşam
ağacının koruyucusu olan tanrıçadır. Ayığ Han’ın karısıdır. Yaşam ağacının yanında yaşar, onu
gözetir. Çocukları Yaşam Ağacı’nın dalları arasında oynarlar.
Suyla – Türk ve Altay mitolojisinde Yazgı Tanrısı. Su ile Güneş ve Ay’ın ışığından yaratılmıştır. At
gözlü, kartal gagalı, eşek kulaklı ve yılan saçlıdır. Toğurtka (ağaçkakan) kuşu ongunudur.
Tomurta (toğurtka) kuşu Tanrı’nın elçisi olarak kabul edilir.
Suğorun Han – Türk, Yakut ve Altay mitolojisinde Şaman Tanrısı. Suvorun Han da denir.
Gelecekte kimlerin şaman/kam olacağını önceden bilir. İyi veya kötü değildir. Türk mitolojisinde
nötür içeriğe sâhip olan belki de tek varlıktır. Tanha Han Toyon ve Cılha Han Toyon ile birlikte
şaman olacak kişiyi önceden tespit eder, şaman olarak büyümesine hükmeder. Kızdığı zaman
dehşeti çok kötü olur. Bazı metinlerde Deniz Ruhu olarak anılır.
Sün Han – Türk ve Altay mitolojisinde Aile Tanrısıdır. Sünken Han da denir. Baran Han’a bağlı bir
ruh olarak görünür. Ailenin ve soyun koruyucu iyesidir. Onları başka düşman soyların zararlarına
karşı korur. Onun tarafından korunan insanlar güçlü, düşünceli ve cesur olurlar. Dünyayı ışık
yayarak kirden, pislikten, kötü işlerden temizler. Çok kuvvetli, ürkütücü tanrıdır.
Sütgölü – Türk, Altay ve Moğol mitolojisinde Yaşam Havuzu. Sütgöl (Sütköl, Sötköl) olarak da
söylenir. Akgöl (Akköl veya Ağkül) sözcüğü de niteleyici veya eşanlamlı olarak kullanılır.
Moğollar Hünnür (Hünnevür) olarak bilirler.
Terimler etimolojisi ve hakkında daha geniş bilgi için bkz. Karakut, Deniz. (2012). Türk Söylence Sözlüğü. Dijital Baskı.
A | B | C | Ç | D | E | F | G | H | I | İ | K | L | M | N | O | Ö | P | R | S | Ş | T | U | Ü | V | Y | Z
